Mjólkursykur er tvísykra sem finnst í mjólk spendýra. Í móðurmjólk eru um 7,2 g í 100 ml en 4,7 g í 100 ml af kúamjólk. Í meltingarveginum er mjólkursykurinn síðan brotinn niður í smáþörmum fyrir tilstilli ensímsins laktasa. Ef að þetta ensím er ekki til staðar eða í of litlum mæli brotnar mjólkursykurinn ekki eða illa niður, hann dregur að sér vökva sem hækkar vökvainnihald og magn þess sem er í meltingarveginum sem veldur uppþembu, óþægindum og niðurgangi. Að auki fer ómeltur mjólkursykur niður í ristilinn þar sem hann gerjast fyrir tilstilli baktería og við það myndast stuttar fitusýrur og loft. Þetta ferli leiðir til vindgangs og uppþembu sem er einkennandi hjá þeim sem þola illa eða ekki mjólkursykur. Til að sannreyna hvort að mjólkursykuróþol er til staðar eru gerð sértæk öndunarpróf.
Mjólkursykuróþol
Mjólkursykur er nokkuð algengur óþolsvaldur á Íslandi og á Norðurlöndunum og hafa aðrar þjóðir en við hér á Íslandi haft aðgengi að fjölbreyttu úrvali af vörum án hans í áratugi. Þó svo að þekkingin hafi verið til staðar þá hófst framleiðsla og sala á jógúrt, skyri, AB mjólk og fleiru ekki fyrr en ARNA í Bolungarvík hóf starfsemi árið 2013. Upp úr því fór Mjólkursamsalan einnig að framleiða slíkar vörur þannig að framboðið á vörum jókst mikið á stuttum tíma, eða úr því að vera aðeins fastur ostur (sem inniheldur aðeins próteinhlutann) og íslenskt smjör í það að vera drykkjarmjólk, jógúrt, skyr, AB mjólk og súrmjólk, sýrður rjómi, mjólkurdrykkir og próteindrykkir, fetaostur og smurostar. Rétt er þó að taka fram að létt súrmjólk og AB mjólk þoldist hjá sumum þar sem gerlarnir í vörunni brutu niður mjólkursykurinn á náttúrulegan máta, og áður notaðist fólk við sojamjólk, sojajógúrt og baunajógúrt.
Orðin sem við notum gjarnan um þær vörur sem um ræðir eru: mjólkursykurfrítt, mjólkursykursnautt, mjólkursykurlaust, laktósasnautt, laktósalaust og laktósafrítt.
Hægt er að kaupa Laktasatöflur sem settar eru í mjólk/ mjólkurvörur sem neyta á, og látið standa í 12-24 klst. til að brjóta mjólkursykurinn niður fyrir neyslu. Í dag, með öllu því vöruúrvali sem í boði er, ætti þessi aðferð að vera óþörf.
Þeir sem ekki þola mjólk og mjólkursykur og þurfa að taka lyf, ættu að kanna vel með sínum lækni hvort að mjólkursykur leynist nokkuð meðal innihaldsefna lyfsins.
Óþol eða ofnæmi?
Það að þola ekki mjólkursykurinn, öðru nafni laktósa, er annað en að þola ekki mjólkurpróteinin. Þegar mjólkursykurinn þolist ekki kemur það meira fram sem óþægindi í meltingarvegi enda köllum við það óþol á meðan ofnæmið er heldur alvarlegra og getur leitt til útbrota á húð og upp í alvarlegt ofnæmislost (e. anaphylaxis) þar sem sprauta þarf með adrenalíni og flytja undir læknishendur. Óþolseinkennin koma aðallega fram í meltingarvegi og þá sem magaónot, kviðverkir, loftangur, maga krampar, óregla á hægðum og niðurgangur. Einnig geta einkenni eins og þreyta, höfuðverkur, vöðva- og liðverkir, slappleiki, einbeitingarskortur, ógleði, húðeinkenni, sár í munni og þvagvandamál gert vart við sig.
Þeir sem þola ekki glúten og lenda í versnun á ástandi þola oft ekki mjólkursykurinn vegna þess að þarmarnir eru í slæmu ásigkomulagi. Það gengur oftast til baka þegar þarmarnir jafna sig og glúten alveg útilokað úr mataræðinu.
Hvaða vörur ber að forðast þegar mjólkurofnæmi er til staðar?
Mjólk, undanrennu, súrmjólk, geitamjólk, sauðamjólk, Stoðmjólk, rjóma, sýrðan rjómi, jógúrt, skyr, ost, smurost, rjómaost, kotasælu, mysing, smjör, smjörva, mysu, mjólkurduft, mysuduft/mysuprótein, próteindrykki úr mjólk, ís. Morgunkorn, tilbúnir réttir, eftirréttir, súpur, sósur, súkkulaði, sælgæti, kex, kökur.
Jurtaostar og jurtarjómi eru ekki endilega mjólkurlaus, mikilvægt er að lesa vel innihaldslýsingar.
Hráefni í tilbúnum / samsettum matvælum: Mjólkurprótein, undanrennuduft, mjólkurduft, mysuprótein (whey, valle), kasein (casein, caseinates), mjólkursykur/ laktósi (lactose, mælksukker), buttermilk.
Vörur sem nota má þegar mjólkurofnæmi er til staðar: Sojamjólk, sojajógúrt, baunajógúrt (e. pea) gerð úr ertum. Möndlumjólk og haframjólk t.d. Oatly, rísmjólk (e. ricemilk) og rísrjómi. Einnig má nota kókosmjólk og kókosrjóma. Gott er að hafa í huga að nota kalkbættar vörur (e. with added calcium) til að stuðla að betri kalkinntöku. Hægt er að fá veganost sem gerður er úr jurtafitu og ýmsum aukefnum til að fá upplifunina af því að borða ost en næringarlegt gildi er ekkert.
Mjólkurvörur sem nota má þegar mjólkuróþol er til staðar
Ostur, smurostur, smjör og mjólkurafurðir sem eru án mjólkursykurs (laktósafríar).
Næringargildi í hreinum vörum gefur vísbendingu um mjólkursykur: Ef kolvetni er til staðar= Þá er mjólkursykur til staðar. Hins vegar geta upplýsingar á umbúðum á bragðbættum mjólkursykurskertum vörum gefið upp kolvetnainnihald sem þá kemur til vegna bragðefnis eða ávaxta.
Gott að vita
Eftirfarandi aukefni (E-efni) innihalda ekki mjólkurprótein þó svo að nafnið gæti gefið það til kynna:
- Smjörsýra (lactic acid) E270
- Natrium/sodium lactate E325
- Kalíum laktat (potassium lactate) E326
- Kalsíum/calcium lactate E327
Ráðlegging frá Embætti Landlæknis
Foreldrum barna með ofnæmi fyrir mjólk er ráðlagt að:
- Gefa börnum undir 6 ára aldri ekki rísmjólk/rísdrykki vegna arsen-innihalds í slíkum vörum.
- Nota aðrar tegundir af jurtamjólk og skipta reglubundið um tegund og merki. Dæmi: Möndlu-, soja-, hafra- og byggmjólk, kókos.
- Slíkir drykkir henta þó ekki börnum undir 2 ára aldri, þau þarfnast sérformúlu, t.d. Nutramigen.
- Sama gildir um hrísgrauta, nota þá með en ekki eingöngu, nota einnig grauta úr hirsi, bókhveiti, höfrum, byggi, rúgi.
Heimildir
- https://www.landlaeknir.is/utgefid-efni/skjal/item20406/Radleggingar-vegna- -thungmalma-og-steinefna-i-barnamat
- ESPEN guidelines on hospital nutrition. 2021
- Fæðuofnæmi, Bæklingur AO. Höfundar, Sigurveig Þ. Sigurðardóttir, barnalæknir, Kolbrún Einarsdóttir næringarfræðingur.
