Tækninni hefur fleygt hratt fram og haft verulegar breytingar í för með sér fyrir fólk. Það kemur til dæmis fram í tölvuog skjánotkun einstaklinga, sem hefur aukist töluvert á undanförnum misserum. Hröð tækniþróun og aukin notkun samfélagsmiðla hefur breytt því hvernig fólk hefur samskipti og tjáir sig. Börn eru engin undantekning þegar kemur að þessum breytingum. Tölvuleikir hafa að einhverju leyti leyst af hólmi hefðbundna leiki sem meðal annars fela í sér meiri hreyfingu, samveru og þörf fyrir ímyndunarafl. Börn sitja nú gjarnan mikið fyrir fram skjá þar sem tölvuleikir og samfélagsmiðlar spila stórt hlutverk.
Tölvuleikjaröskun
Á síðasta ári skilgreindi Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) tölvuleikjaröskun sem geðsjúkdóm. Tölvuleikjaröskun einkennist af eftirfarandi þáttum:
- Lítil eða engin stjórn á tölvuleikjanotkun
- Tölvuleikjanotkun er í vaxandi mæli tekin fram yfir önnur áhugamál og daglegar athafnir
- Tölvuleikjanotkun eykst þrátt fyrir neikvæðar afleiðingar hennar
Svo virðist sem of mikil tölvu- og skjánotkun barna geti haft í för með sér ýmsar neikvæðar afleiðingar bæði á líkamlega og sálræna heilsu. Líkamlegar afleiðingar geta verið svefntruflanir, stoðkerfisverkir, höfuðverkir, aumir fingur og þurr augu. Sálræn einkenni koma oft fram sem depurð, kvíði, félagsleg einangrun, reiði og streita. Breytingar á atferli eru einnig þekktar eins og til dæmis minnkaður áhugi á námi og tómstundum og breyttar matar- og hreinlætisvenjur.
Fyrirmyndir
Það má gera ráð fyrir því að þegar hegðun og líðan barns breytist hafi það áhrif á aðra fjölskyldumeðlimi. Foreldrar geta fundið fyrir auknum pirringi hjá barni þegar reynt er að setja því mörk varðandi tölvu- og skjánotkun. Þá er mikilvægt að foreldrar horfist í augu við vandann og takist á við hann. En foreldrar eru stundum ráðþrota varðandi hvernig takast eigi á við vandann. Við bendum fólki á að skoða hann í stóru samhengi.
Þar sem foreldrar eru helsta fyrirmynd barna sinna ættu þeir að byrja því á að skoða eigið munstur varðandi tölvu- og skjánotkun. Það er auðvelt í lífsins amstri að taka sér hvíld með því að vafra um í símanum sínum eða í tölvu. Foreldrar ættu þó að vera meðvitaðir um þann tíma sem fer í það, hvort þeir séu að fara á mis við stund með barninu sínu og gera sér í hugarlund hvaða fordæmi þau eru að setja. Barnið hefur ef til vill frá einhverju merkilegu að segja en fær ekki rými til þess. Ef foreldrar leggjast yfir símann sinn má gera ráð fyrir því að barnið geri það sama og þá verður lítið úr samskiptum þeirra á milli.
Það læra börn sem fyrir þeim er haft, segir máltækið sem á vel við en foreldrar eru besta fyrirmynd barna sinna. Við erum helsta fyrirmynd barna okkar og þau taka gjarnan upp þá siði sem við höfum tamið okkur. Þannig að í ferlinu er mikilvægt að foreldrar tileinki sér tölvu- og skjánotkun á þann hátt sem þau vilja að börnin sín geri. Börn þrífast og nærast á athygli foreldra sinna. Það er því döpur sjón að sjá barn reyna að fanga athygli foreldris sem er fast í símanum og heyrir jafnvel ekki í barninu. Það er þó jákvætt að það hefur átt sér stað töluverð vitundarvakning í þessum efnum og virðast foreldrar og forráðamenn barna vera að verða meðvitaðri og gera sér betur grein fyrir ábyrgðarhlutverki sínu þegar kemur að því að sýna fordæmi varðandi tölvu- og skjánotkun.
Lykillinn að heilbrigðri skjánotkun er að það sé jafnvægi á milli skjánotkunar og annarra þátta í lífi fullorðinna og barna.
Jafnvægi daglegra athafna
Lykillinn að heilbrigðri skjánotkun er að það sé jafnvægi á milli skjánotkunar og annarra þátta í lífi fullorðinna og barna. Það er alfarið hlutverk þeirra fullorðnu að stýra sinni eigin notkun og notkun barna sinna. Mikilvægt er að gæta þess að börn og unglingar geri aðra hluti en að vera við skjá. Íþróttaiðkun, tómstundir og samvera við foreldra hafa mikið forvarnargildi. Einnig er gott ef foreldrar setja upp ákveðnar reglur á heimilinu sem lúta að tölvu- og skjánotkun til að minnka hana hjá öllum fjölskyldumeðlimum.
Góðar reglur eru til dæmis að fjölskyldan borði saman kvöldmat án þess að skjáir séu við matarborðið. Þá gefst fjölskyldunni kostur á að spjalla saman og heyra hvað um er að vera hjá hvort öðru. Börn ættu að klára heimalærdóm áður en sest er við tölvu eða skjá. Við bendum fólki á að meina börnum sínum aðgang að tölvu eða skjá að minnsta kosti klukkustund fyrir svefn og eins getur verið gott að allir fjölskyldumeðlimir skilji símana sína eftir frammi áður en farið er að sofa. Hættan er sú að símarnir trufli svefn fólks, sem dæmi má nefna að einstaklingur sem rumskar að nóttu til gæti þótt freistandi að kíkja á símann sinn og áður en hann veit af er hann ef til vill búinn að vafra um á samfélagsmiðlum í klukkutíma.
Hættur internetsins
Það er góð regla að foreldrar og forráðamenn fylgist með notkun barna á internetinu og kenni þeim að umgangast það. Þar leynast ýmsar hættur og ef ekki eru gerðar ráðstafanir hafa þau óheftan aðgang að efni sem er óviðeigandi fyrir aldur þeirra og þroska. Hvað leiki varðar gera foreldrar sér oft ekki grein fyrir því að börnin þeirra eru jafnvel að spila leiki sem eru bannaðir fyrir þeirra aldur. Það er mjög mikilvægt að foreldrar skoði og fái nánari upplýsingar um þá leiki sem börnin þeirra eru að spila. Til eru ýmsar vefsíður þar sem hægt er að lesa sér til um tölvuleiki, sem dæmi um slíka má nefna http://www.esrb.org.
Mikilvægt er að börn og unglingar finni að þau geti rætt við foreldra sína um hvað er í lagi og hvað ekki í lagi á netinu.
Einelti getur átt sér stað á internetinu þar sem börn geta bæði verið gerendur og þolendur. Börn þurfa að vita að þau eiga og geta leitað til fullorðinna ef að slíkt á sér stað. Einnig gera börn og unglingar sér ekki alltaf grein fyrir því að myndir og orð sem sett eru á netið verða ekki auðveldlega tekin til baka. Það þarf því að kenna þeim að það skiptir máli að hugsa sig vel um áður en þau deila einhverju á netinu.
Mikilvægt er að útskýra fyrir börnum og unglingum hvers vegna foreldrar þurfa yfirsýn yfir hvað þau eru að gera á netinu. Þá þarf að gera þeim grein fyrir því að það er vegna þess að okkur er annt um þau en ekki vegna forvitni eða afskiptasemi.
Mikilvægt er að börn og unglingar finni að þau geti rætt við foreldra sína um hvað er í lagi og hvað ekki í lagi á netinu. Einnig er gott að foreldrar og börn verji tíma saman á netinu og spjalli um það sem þar er að sjá og gera.
Hollt að leiðast
Fyrir foreldra er mikilvægt að vara sig á meðvirkni sinni þegar tölvu- og skjánotkun barna er minnkuð en búast má við að börn reyni ýmislegt til að fá foreldra til að gefa eftir. Það er eðlilegt að foreldrum finnist erfitt að hlusta á barnið sitt segja að því leiðist eða að einhverjir félagar megi vera meira í tölvunni og þess háttar. Við þessar aðstæður reynir á foreldra sem þurfa að sýna staðfestu og minna sig á af hverju verið er að taka á tölvu- og skjánotkuninni. Sem dæmi má nefna að það getur verið hollt fyrir börn að leiðast því þá eru þau sett í aðstæður þar sem þau þurfa að nota hugmyndaflugið til að finna sér eitthvað að gera. Þegar barn er minna við tölvu og skjá gefst því einmitt tækifæri til að gera aðra hluti eins og að leika sér við vini sína, stunda áhugamál og tómstundir, sinna heimanámi og að vera með fjölskyldunni sinni. Sá tími sem notaður er til að minnka tölvu- og skjánotkun er einmitt tilvalinn fyrir fjölskylduna til að gera eitthvað saman og er stór liður í því að virkja barnið og fá það til að gera eitthvað annað. Í fyrstu getur þetta reynst erfitt og barnið sýnir því ef til vill lítinn áhuga að gera eitthvað með fjölskyldunni en oftast er það einungis tímabundið.
Talað saman
Það má hafa í huga að þegar barn eyðir tíma við skjá þá er það ekki að gera hluti sem eru mikilvægir varðandi þroska þeirra. Barn getur því farið á mis við tengslamyndun, hreyfingu, samskipti auglitis til auglitis og frjálsan leik.
Við hvetjum foreldra til þess að fylgjast vel með líðan barns síns og tala um tilfinningar á opinskáan hátt við það. Manneskjunni er það eðlislægt að finna leið út úr vanlíðan sinni og á það bæði við um börn og fullorðna. Ein leið út úr vanlíðan getur verið að gleyma sér í tölvuleikjum eða á samskiptamiðlum. Til að ganga úr skugga um að svo sé ekki tilfellið hjá barni geta foreldrar talað um tilfinningar og hugsanir barnsins við það og hjálpað því þannig við að átta sig á eigin líðan og horfast í augu við sjálft sig.
Við hvetjum einnig til samveru foreldra með barni sínu en slíkar stundir verða ekki metnar til fjár. Það getur verið tilvalið að draga fram spilin, slökkva á símanum og eiga góðar stundir saman.
