Fitufordómar eru neikvæð viðhorf sem eru byggð á neikvæðum staðalímyndum í garð einstaklings og hópa sem eru í yfirþyngd. Mikill þrýstingur er í samfélaginu á að halda sér grönnum og álitið að grannur líkami sé tákn um að vera heilsusamlegur á meðan það að vera með umfram fituvef er tengt við að einstaklingurinn sé agalaus og latur. Þessar miklu kröfur frá samfélaginu stuðla að fitufordómum. Sá sem passar ekki í normið er talinn latur, gráðugur og óheilbrigður. Einstaklingar sem lifa með sjúkdóminn offitu upplifa oft fitufordóma. Fordómar birtast meðal annars í fjölmiðlum, skólum, vinnustöðum og í heilbrigðiskerfinu. Einstaklingur með offitu er talinn latur, óábyrgur og skorti sjálfsaga þrátt fyrir að rannsóknir sýni að erfðir, umhverfi og samfélag eigi stóran þátt í þróun sjúkdómsins. Þegar umræðan snýst um holdafar, offitu eða lyf til meðferðar í fjölmiðlum er talað um megrunarlyf frekar en lyf til meðhöndlunar á sjúkdómi. Algengt er að myndefnið sé af höfuðlausum einstaklingum með bert á milli og að einstaklingurinn haldi á hamborgara sem vísar í að einstaklingurinn borði einungis skyndibita og offitan sé þar af leiðandi hans sök.
Áhrif fitufordóma
Sýnt hefur verið fram á að fitufordómar hafa neikvæð áhrif á andlega og líkamlega heilsu, hegðun og félagslega hegðun hjá einstaklingum sem eru of þungir. Jafnframt stuðla fordómarnir að lélegu sjálfsmati, þunglyndi, kvíða, minni líkamsrækt, tilfinningalegu áti og því að einstaklingurinn borðar ekki fyrir framan aðra heldur í laumi. Þeir sem upplifa fitufordóma eru seinni að sækja sér aðstoð ef eitthvað bjátar á, upplifa einmanaleika sem leiðir til þess að þeir draga sig til baka félagslega.
Fordómar varðandi þyngd og sú trú að allir eigi að vera grannir, geta ýtt undir neikvæða sjálfsímynd og óánægju með líkamann og þar af leiðandi óheilbrigt samband við mat eins og lotuofát og lotugræðgi. Rannsókn Tylka og fleiri sýndi að þeir sem upplifa fordóma varðandi þyngd eru 2,5 sinnum líklegri til að þyngjast. Einnig kom fram að tveir þriðju upplifðu fordóma frá læknum og rúmur helmingur frá hjúkrunarfræðingum. Nýleg rannsókn sýndi að það tekur að meðaltali 6 ár fyrir einstakling með offitu að opna samtalið við heilbrigðisstarfsfólk um að fá viðeigandi meðferð. Fitufordómar hafa neikvæð áhrif á gæði heilbrigðisþjónustu og hindra lýðheilsumarkmið.
Staðan á Íslandi
Í dag er viðurkennt að offita sé sjúkdómur en á sama tíma er meðferð vegna sjúkdómsins ekki að fullu viðurkennd. Það er ekki meðferð við offitu að segja einstaklingi að megra sig eða borða minna og hreyfa sig meira. Einstaklingur í yfirþyngd getur verið hraustur og í góðri þjálfun og það eru ekki allir í stórum líkama með sjúkdóminn offitu.
Offita er flókinn sjúkdómur sem snýr að því að einstaklingur er með ójafnvægi í hormónakerfi líkamans sem stuðlar að umfram fituvef. Það snýst ekki um leti eða stjórnleysi. Erfitt getur reynst að fá lyf sem sem er vísindalega viðurkennt sem meðferð í meðhöndlun á offitu nema að einstaklingurinn fjármagni það sjálfur. Gefur það vísbendingu um viðhorf að það sé einstaklingum sjálfum að kenna að hann sé of þungur. Er mögulegt að heilbrigðiskerfið telji með því að það sé einstaklingnum að kenna að hann sé með offitu? Jafnframt þykir ásættanlegt að þeir einstaklingar sem þurfa á efnaskiptaaðgerð að halda þurfi að fara erlendis til að fá meðferð þrátt fyrir að hægt sé að framkvæma þær aðgerðir hér á landi.
Afhverju sjúklingasamtök
SFO, samtök fólks með offitu og aðstandenda þeirra var stofnað 4. mars 2023 á alþjóðlegum degi offitu. Markmið félagsins er að fræða félagsmenn og heilbrigðisstarfsfólk um sjúkdóminn offitu. Jafnframt að efla tengsl milli fólks með sjúkdóminn offitu og heilbrigðisstarfsfólks og þar af leiðandi stuðla að betri þjónustu við fólk með sjúkdóminn. Með aukinni fræðslu er unnið að því að minnka fitufordóma. Samtökin styðja einstaklinga til að koma aftur á félagslegum tengslum, tjá sig í öruggu umhverfi og fá stuðning. Benda fjölmiðlum á að nota myndefni og orðalag við hæfi.
Hvernig er hægt að minnka fitufordóma?
Mæta þarf öllum einstaklingum óháð holdafari af virðingu. Auka þarf fræðslu heilbrigðisstarfsfólks í námi þeirra og starfi. Hlusta á raddir þeirra sem eru útsettir fyrir fitufordómum. Hvetja og ítreka við fjölmiðla að vanda sig við orðalag og myndbirtingu. Einnig fræðsla til almennings og efla þarf forvarnarstarf, því góð næring og hreyfing er holl fyrir alla. Fræðsla um lýðheilsu á erindi til allra en á ekki snúa að ákveðnum hópi. Það er hægt að efla heilbrigði allra án þess að vera með fordóma.
Samantekt
Fitufordómar auka streitu og skömm hjá einstaklingum sem lifa með offitu. Staðreyndin er að offita er að aukast hér á landi sem og úti í heimi. Meðferð fyrir einstaklinga með offitu er mjög ábótavant. Það vantar meiri fræðslu, betri úrræði. Nálgumst efnið af virðingu og styðjum einstaklinginn þar sem hann er staddur, ekki gera ráð fyrir að þó svo að einstaklingur sé með offitu að hann lifi á skyndibita og hreyfi sig ekki. Það má ekki snúast um heppni að hitta á „réttan“ heilbrigðisstarfsmann til að fá virðingu sem allir eiga skilið óháð holdafari. Það eiga allir að hafa möguleika á að sækja sér meðferð óski þeir þess. Einstaklingar sem lifa með offitu verða að eiga rödd innan kerfisins og fá að taka þátt í þeim breytingum sem eiga að verða.
Heimildir
- Dicker D, Kornboim B, Bachrach R, Shehadeh N, Potesman-Yona S, Segal-Lieberman G. ACTION-IO as a platform to understand differences in perceptions, attitudes, and behaviors of people with obesity and physicians across countries - the Israeli experience. Isr J Health Policy Res. 2020 Oct 21;9(1):56. doi: 10.1186/s13584-020-00404-2. PMID: 33087177; PMCID: PMC7579877.
- Lewis, S., Thomas, S. L., Blood, R. W., Castle, D. J., Hyde, J. og Komesaroff, P. A. (2011). How do obese individuals perceive and respond to the different types of obesity stigma that they encounter in their daily lives? A qualitative study. Social science & medicine, 73, 1349-1356. doi:10.1016/j.socscimed.2011.08.021
- Sigrún Daníelsdóttir, Inga Dóra Sigfúsdóttir og Jakob Smári. (2007). Megrun meðal íslenskra unglinga og tengsl við líkamsmynd, sjálfsvirðingu og átröskunareinkenni. Sálfræðiritið, 12, 85-100.
- Talumaa B, Brown A, Batterham RL, Kalea AZ. Effective strategies in ending weight stigma in healthcare. Obes Rev. 2022 Oct;23(10):e13494. doi: 10.1111/obr.13494. Epub 2022 Aug 7. PMID: 35934011; PMCID: PMC9540781.
- Tylka, T. L., Annunziato, R. A., Burgard, D., Danielsdottir, S., Shuman, E. og Davis, C. (2014). The weight-inclusive versus weight-normative approach to health: evaluating the evidence for prioritizing well-being over weight loss. Journal of obesity, 1-19. doi.org/10.1155/2014/983495
- WHO European regional obesity report 2022 - 9789289057738-eng.pdf (who.int)
