Örorkumat byggist alfarið á læknisfræðilegum forsendum. Þegar einstaklingur sendir inn umsókn um örorkulífeyri og vottorð frá lækni viðkomandi hefur borist Tryggingastofnun er umsækjanda sendur spurningalisti. Með því að svara spurningunum leggur umsækjandi sjálfur mat á eigin getu eða færni og fær tækifæri til að koma sjónarmiðum sínum á framfæri við lækni Tryggingastofnunar milliliðalaust. Spurningarnar snúast um getu einstaklingsins annars vegar hvað varðar líkamlega færni en þar er spurt um 14 mismunandi atriði og hins vegar um andlega færni sem umsækjandi getur lýst með almennum orðum.
Að jafnaði er síðan fengið álit læknis, sem starfar utan Tryggingastofnunar, á einstökum þáttum færniskerðingar og er umsækjandi boðaður til viðtals í því skyni. Læknisvottorð, svör umsækjanda við spurningalista og álitsgerð læknisins eru svo grunnur að mati tryggingalæknis á örorku umsækjanda.
Örorka er metin eftir stigagjöf fyrir hvert atriði sem snýr að færni eftir örorkumatsstaðli þar sem spurt er um samtals 18 þætti sem eru metnir samkvæmt staðlinum eftir því sem við á. Fyrri hluti staðalsins fjallar um líkamlega færni og þarf að fá 15 stig samanlagt til að teljast a.m.k. 75% öryrki en þar eru 14 þættir sem lagt er mat á. Gefin eru stig fyrir eitt atriði i hverjum þætti og þau svo lögð saman. Þættirnir eru: 1) að sitja á stól, 2) að rísa á fætur, 3) að beygja og krjúpa, 4) að standa, 5) að ganga á jafnsléttu, 6) að ganga í stiga, þó eru ekki gefin stig bæði fyrir þættina, 5 og 6) heldur valinn sá þáttur sem gefur fleiri stig, 7) að nota hendurnar, 8) að teygja sig, 9) að lyfta og bera, 10) sjón, 11) tal, 12) heyrn, 13) endurtekinn meðvitundarmissir, 14) stjórn á hægðum og þvagi.
Síðari hluti staðalsins lýtur að andlegri færni, en þar er lagt mat á: 15) að ljúka verkefnum, 16) daglegt líf, 17) álagsþol, 18) samskipti við aðra.
Í síðari hlutanum leggjast öll stig saman og þarf 10 stig til að teljast a.m.k. 75% öryrki.
Dæmi um stigagjöf t.d. hvað varðar þátt 1) að sitja á stól er eftirfarandi:
Nái umsækjandi ekki tilskildum stigafjölda í öðrum hluta staðalsins, getur hann samt verið metinn a.m.k. 75% öryrki, nái hann a.m.k. 6 stigum í hvorum hluta staðalsins.
Að loknu mati er unnið áfram með umsókn á Réttindasviði Tryggingastofnunar eða í umboðum utan Reykjavíkur og berst niðurstaða mats til umsækjanda þaðan.
Sjá nánar á heimasíðu TR: http://www.tr.is.
Helsta orsök örorku
Hjá Tryggingastofnun ríkisins voru 17.379 einstaklingar með 75% örorkumat í gildi 1.desember 2014. Geðraskanir voru algengasta fyrsta orsök örorku eða hjá tæplega 38% einstaklinga. Til samanburðar var hlutfallið um 36% í desember 2004. Stoðkerfissjúkdómar fylgdu fast á eftir og voru önnur algengasta orsökin.
Af einstaklingum með 75% örorkumat i gildi 1.desember 2014 voru fleiri konur eða 10.338 á móti 6.991 körlum. Hjá körlum voru geðraskanir stærsti flokkurinn, en stoðkerfissjúkdómar hjá konum.
Aldursskipting örorkumats
Munur er á sjúkdómaflokkum eftir aldursbilum. Í aldurshópnum yngri en 30 ára voru 1.608 einstaklingar, kynjahlutföll voru 908 karlar eða 56% og 700 konur eða 44%. Geðraskanir voru stærsti flokkurinn, eða 71% hjá körlum og 59% hjá konum.
Á aldrinum 30 – 49 ára voru 5.829 einstaklingar, kynjahlutföll voru 2.238 karlar eða 38% og 3.591 kona eða 62%. 53% karla voru skráðir með örorku vegna geðraskana, en 44% kvenna.
Í aldurshópnum 50 ára og eldri voru stoðkerfissjúkdómar helsta orsök örorku hjá konum en geðraskanir hjá körlum. Samtals voru 9.942 einstaklingar í þessum aldurshópi, 3.845 karlar eða 39% og 6.097 konur eða 61%.
