Þegar sjálfsrækt særir

„Vertu besta útgáfan af sjálfri/ sjálfum/sjálfu þér“ er setning sem við höfum heyrt og séð ótal sinnum, hvort sem það er í samtölum, samfélagsmiðlum, á kaffibollum eða líkamsræktarstöðvum. Hún hljómar oft sem vel meinandi hvatning, í versta falli skaðlaus. En hvernig hljómar hún í eyrum fólks sem líður illa, glímir við lágt sjálfsmat eða kvíða? Getur það sem ætlað er að byggja okkur upp í raun dregið okkur niður?

Hér verður byggt á meistararitgerð höfundar í félagssálfræði frá Háskóla Íslands 2019 þar sem könnuð voru áhrif skilaboða sem leggja áherslu á persónulega ábyrgð á líðan fólks. Í samhengi þessara skilaboða verður einnig fjallað um hugmyndafræði einstaklingshyggju og ábyrgðarvæðingar í nútímasamfélagi og hvernig þessar áherslur birtast í sjálfshjálparmenningu og jákvæðri sálfræði.

Einstaklingshyggjan og loforð hamingjunnar

Í vestrænum samfélögum hefur hamingja á undanförnum áratugum orðið að mælikvarða á lífsgæði. Á hverju ári leita milljónir manna sem telja sig ekki nógu hamingjusama til hamingjumeðferða, markþjálfa, jákvæðrar sálfræði ráðgjafa, sjálfshjálparsmáforrita og -bóka. Fólk sækir í þessi úrræði í auknum mæli. Þetta er iðnaður sem var metinn á 45 milljarða bandaríkjadala árið 2024 og er spáð að hann tvöfaldist fyrir árið 2033. Þar er einstaklingurinn hvattur til að stjórna hugarfari sínu, tileinka sér jákvæðni og/eða að nýta sjálfsrækt sem verkfæri til að hámarka eigin velferð. Þetta geta stundum verið hjálpleg úrræði en vert er að skoða þau í samhengi.

Fremst í flokki hamingjuhreyfingarinnar er jákvæð sálfræði en þar er gengið út frá því að hamingjan sé öllum jafn aðgengileg og að hún sé algjörlega í okkar höndum, óháð aðstæðum. Þessi nálgun, sem hefur verið gagnrýnd fyrir að taka upp hugmyndafræði nýfrjálshyggju og einstaklingshyggju lítur á einstaklinginn sem ábyrgðaraðila eigin örlaga. Félagslegir þættir eins og kyn, stétt, uppruni eða aðgengi að stuðningi eru settir til hliðar þrátt fyrir að rannsóknir hafi sýnt fram á mun meiri áhrif þessara þátta á velferð samfélaga.

Hamingjan er oft talin persónuleg ákvörðun fólks og sjálfshjálp talin nægja til að bæta líðan. Ýmist fræðafólk hefur bent á að slík nálgun hunsar áhrif félags- og menningarlegra þátta eins og félagslegrar stöðu, kynþáttar og þjóðernis á andlega heilsu, og felur í sér þá hættulegu einföldun að ábyrgð á vanlíðan hvíli alfarið á einstaklingnum. Að kenna fólki í fátækt um eigin heilsuvanda án þess að horfa til samfélagslegra þátta er ekki aðeins fræðilega takmarkandi heldur einnig siðferðilega vafasamt. Rannsóknir sýna að þau samfélög sem mælast hamingjusömust leggja mesta áherslu á félagslegt jafnrétti, efnahagslegan jöfnuð og sjálfbærni fremur en að treysta á persónulega ábyrgð eina og sér.

Í menningu þar sem einstaklingshyggja er ríkjandi eins og á Íslandi eru þættir á borð við samkeppni, sjálfsbætandi hegðun og samanburður við aðra í hávegum hafðir. Áhersla á persónulega ábyrgð í slíkum samfélögum hefur sýnt fram á að auka líkur á sjálfsefa og vonleysi. Ein lykilhugmynd sem liggur til grundvallar er svokölluð sjálfsmisræmiskenning (self-discrepancy theory). Hún fjallar um að ef of langt er á milli raunsjálfs, því sem þú ert, og óskasjálfs, því sem þú vilt verða, verður til ákveðin spenna sem eykur líkur á sektarkennd, sjálfsniðurlægingu og óánægju með lífið. Þetta á sér stað einkum þegar samfélagið leggur ríka áherslu á persónulega ábyrgð á eigin líðan. Neyslusamfélagið spilar svo líka inn á þessa spennu.

Áhrif heilræða á líðan

Þessi grein byggir á meistaraverkefni höfundar þar sem framkvæmd var rannsókn sem kannaði áhrif persónulegrar ábyrgðar á líðan. Markmiðið var að skoða hvernig skilaboð sem leggja áherslu á sjálfsábyrgð hafi áhrif á líðan fólks í samanburði við skilaboð sem leggja áherslu á samfélagslega ábyrgð eða samkennd. Fyrst safnaði höfundur stuttum skilaboðum eða heilræðum frá samfélagsmiðlum, auglýsingum og sjálfshjálparbókum. Í forrannsókn fengu þátttakendur það hlutverk að flokka skilaboðin eftir því hvort þeim fannst þau ýta undir sjálfsábyrgð eða samfélagslega ábyrgð. Þau skilaboð sem þátttakendum fannst dæmigerðust fyrir hvorn flokk fyrir sig voru síðan notuð í aðalrannsókninni.

Þátttakendum, 494 talsins, var skipt í þrjá hópa þar sem einn hópur fékk sjálfsábyrgðarskilaboð, annar fékk skilaboð með áherslu á samfélagslega ábyrgð eða samkennd og sá þriðji fékk engin skilaboð. Áður en skilaboðin voru birt þátttakendum svöruðu þeir stöðluðum spurningalistum sem mældu sjálfstraust, lífsánægju, sjálfsmisræmi (milli raunsjálfs og óskasjálfs), þunglyndi og kvíða. Síðan var þátttakendum birt skilaboðin og í kjölfarið svöruðu þeir spurningalista sem mældi líðan.

Dæmi um skilaboð úr rannsókn:

Skilaboð sjálfsábyrgðar

• „Hugsaðu betur um sjálfa/t/n þig, þá mun þér líða betur“
• „Leggðu áherslu á eigin velgengni“
• „Vertu besta útgáfan af sjálfri/sjálfum/sjálfu þér“

Skilaboð samfélagsábyrgðar/samkenndar

• „Þú getur ekki stjórnað öllu sem kemur fyrir þig“
• „Þú ert ekki ein/n/tt“
• „Gagnrýndu þig ekki of hart. Hlutirnir eru ekki alltaf í þínum höndum“

Ekki öll hvatning hjálpleg

Niðurstöður rannsóknarinnar gáfu ekki til kynna marktækan mun á líðan þátttakenda milli hópa. Það sem var þó athyglisvert var að við nánari greiningar kom í ljós að skilaboðin höfðu mismunandi áhrif eftir andlegri heilsu fólks. Því verri sem andlega heilsa þeirra var því verr leið þeim eftir að hafa lesið skilaboð með áherslu á sjálfsábyrgð. Þetta átti við um þátttakendur sem glímdu við þunglyndi, kvíða, mikið sjálfsmisræmi eða voru óánægðir með lífið. Þannig voru skilaboð sjálfsábyrgðar skaðleg þeim sem þau líklega var ætlað að hjálpa og þeim sem þurftu mest á upplyftingu að halda.

Skilaboðin sem byggðu á samfélagslegri ábyrgð eða samkennd höfðu hins vegar ekki þessi neikvæðu áhrif, í raun voru áhrifin engin. Þetta styður hugmyndina um að í aðstæðum þar sem fólki líður illa er betra að forðast kröfuharðar hvatningarsetningar og sýna þess í stað mildi og skilning.

Kerfisbundnar lausnir, ekki bara persónulegar

Sumir fræðimenn hafa jafnvel haldið því fram að þegar jákvæð sálfræði leggur áherslu á einstaklingshyggju sé hún að stuðla að kvíða, sjálfsásökun og skorti á samkennd með þeim sem þurfa mest á henni að halda. Þegar vandinn er skilgreindur sem innri vandi einstaklingsins en ekki tengdur aðstæðum, samfélagsgerð eða stöðu fólks í þjóðfélaginu, þá verður sjálfshjálp ekki aðeins ófullnægjandi heldur getur hún dregið athyglina frá nauðsynlegum samfélagsbreytingum.

Við stefnumótun fyrirtækja, stjórnvalda, sveitafélaga og opinberra stofnanna verður að hafa þessa hluti í huga. Til að mynda má sjá þessar áherslur í lýðheilsustefnum þar sem ábyrgð á heilsu og líðan er færð yfir á einstaklinginn, á meðan áhrif félagslegra og efnahagslegra aðstæðna eru hunsuð. Í umræðu um kulnun er sjaldnast rætt um ábyrgð vinnuveitanda, heldur er einstaklingnum kennt að takast á við streitu. Vanlíðan verður þar með einkamál en ekki vísbending um kerfislægan vanda.

Skynsöm sjálfsrækt

Það er ekki einfalt að skilgreina sjálfsrækt sem annaðhvort slæma eða góða, því það fer eftir samhengi og aðstæðum. Sjálfsrækt getur verið jákvæð leið til að hlúa að eigin líðan en ekki ef hún kemur í stað nauðsynlegs stuðnings eða þrýsting á samfélagslegar breytingar.

Þegar hamingjan er sett fram sem ákvörðun og líðan fólks talin alfarið á þeirra eigin ábyrgð fylgir því gjarnan sú hugmynd að þunglyndi og kvíði séu það einnig. Slík sýn getur aukið vonleysi og verið niðurdrepandi sérstaklega fyrir fólk sem þegar stendur höllum fæti. Ofan á það má bæta að vanlíðan sem eingöngu er rakin til einstaklingsins án þess að tekið sé tillit til félagslegra aðstæðna eins og fátæktar er ekki aðeins óraunhæf einföldun heldur einnig siðferðilega vafasöm nálgun.

Þegar skilaboð sjálfsræktarinnar leggja alla ábyrgð á einstaklinginn og hunsa félagslegt samhengi getur það valdið meira tjóni en gagni. Sérstaklega hjá þeim sem skilaboðin eru hönnuð fyrir, þeim sem líður illa fyrir. Við þurfum ekki að hætta að tala um sjálfsrækt. En við þurfum að temja okkur meiri varfærni og spyrja: Fyrir hvern eru þessi skilaboð?