Hamingjan sem söluvara

Viðtal: Páll Kristinn Pálsson

Ragna Benedikta Garðarsdóttir er doktor í félagssálfræði og prófessor við Heilbrigðisvísindasvið Háskóla Íslands. Hún hefur um langt árabil fengist við þau fræði sem eru undanfari Sjálfsræktarbylgjunnar, nýjustu tískubólunnar í heilsufræðunum.

„Sjálfsrækt er búin að vera söluvarningur í talsvert langan tíma, en heitir alltaf nýjum og nýjum nöfnum,“ sagði Ragna Benedikta þegar við spjölluðum saman á sólríkum sumardegi fyrir skömmu. „Þegar ég var unglingur trúði fólk því að öll vandamál mætti leysa með betra sjálfsáliti. Á þeim árum urðu sjálfshjálparbækurnar til sem gengu allar út á að selja fólki betra sjálfsálit og sjálfstraust. Ég veit það hljómar furðulega en hugtakið sjálfsálit – á ensku self-esteem – eins og það var notað í þessum bókum má rekja til heimspekingsins Ayn Rand. Hún var upprunalega rússnesk, flúði Sovétríkin yfir til Bandaríkjanna, hafði séð hörmungar kommúnismans í heimalandinu sem varð til þess að hún varð últra hægrisinnaður kapítalisti þar vestra. Hún taldi að ríkið ætti aldrei að hafa afskipti af fólki, fólk ætti að bera fulla ábyrgð á sjálfu sér og að sjálfsást væri dyggð. Hún er í rauninni höfundur nýfrjálshyggjunnar.

Lausn við mannanna böli

Ayn Rand átti í ástarsambandi við sér yngri mann, Nathaniel Branden sem var sálfræðingur og skrifaði margar sjálfshjálparbækur. „Hann stökk upp á hennar vagn og varð ofsalega hrifinn af þeirri hugmynd að einstaklingurinn bæri sjálfur alla ábyrgð á eigin athöfnum, heilsu og vellíðan, og þar af leiðandi frama og falli í lífinu. Innblásinn af heimspeki Ayn Rand fór Nathaniel að skrifa sjálfshjálparbækur um að allt mannanna böl mætti leysa með betra sjálfsáliti og þá yrðu allir vegir færir. Þetta viðhorf kom beint úr hugmyndafræði Ayn Rand.

Þessi sjálfsræktarbissniss sem við þekkjum í dag gerjaðist þannig allur í Bandaríkjunum í últra einstaklingssinnaðri hugmyndafræði, sem var upprunalega bara falleg hugmynd að mínu mati. Hún fylgdi fólkinu sem var á sínum tíma að flýja alls kyns lénsveldi og fátækt í Evrópu og sigldi vestur um haf til að byggja sér nýjan heim í Bandaríkjunum. En í hnotskurn snýst einstaklingshyggjan um að hver og einn maður hafi rétt á því að vera frjáls og leita sinnar eigin hamingju, sem var byltingarkennd hugmynd á þeim tíma – og var hreinlega skrifuð inn í stjórnarskrá Bandaríkjanna. Að vísu voru frelsi og hamingja innfæddra Norður-Ameríkana ekkert að þvælast fyrir landnemunum, en það er önnur saga.

Þetta er ástæða þess að einstaklingshyggjan er miklu sterkari í Bandaríkjunum en í mörgum öðrum löndum. Hér er ég að tala um einstaklingshyggju á annan hátt en í pólitísku hugmyndafræðinni, heldur hugsunarhátt þar sem einstaklingurinn er útgangspunktur í allri ákvarðanatöku og ályktunum, en ekki hópurinn eða heildin. Það gerist alveg sjálfkrafa í löndum eins og okkar. Til dæmis ef ég sé manneskju gera eitthvað óvanalegt leita ég sjálfkrafa að skýringu á hegðuninni með því að vísa í manneskjuna sjálfa og hugsunarhátt hennar – til dæmis, „sú er skrýtin“. En ef ég væri alin upp í hóphyggjulandi eru meiri líkur á að ég reyndi að skilja hvaða aðstæður leiddu til þess að manneskjan hagaði sér svona. Rétta skýringin á hegðuninni gæti verið einhvers staðar mitt á milli, bæði manneskjan og aðstæðurnar, en í einstaklingshyggjulöndum gerum við þá villu að ofmeta einstaklingsskýringar, bæði hjá okkur sjálfum og hjá öðrum. Til dæmis höldum að við séum með mun meiri stjórn á okkar eigin líðan, hugsun og hegðun heldur en við erum með í raun.

Í mörgum öðrum löndum á hnettinum er fólk ekkert að hugsa á þeim nótum að einstaklingurinn þurfi alltaf að bera fulla ábyrgð á eigin falli eða frama. Við eigum það til að halda að mannskepnan hljóti að vera eins alls staðar og að hin vestræna hugmyndafræði sem við erum með hljóti að vera sú eina rétta fyrir alla. Við hunsum þá staðreynd að okkar líf er bara ein möguleg útgáfa af lífi. Það er til fullt af góðum lífum og margir aðrir leggja áherslur á aðra hluti heldur en hamingjuna.“ 

Hippar út, Uppar inn

Ragna Benedikta telur sjálfsræktarstefnu nútímans hefjast á áttunda áratug síðustu aldar eftir að hippatímabilinu lýkur. „Þá hefst uppatímabilið með rosalegri áherslu á sjálfsálit – self-esteemið fyrrnefnda. Það var hreyfing sem náði að hafa áhrif á stefnumótun og kennslu í mörgum löndum. Bæta átti sjálfsálit krakka til að bjarga þeim frá öllu illu. Svo lognast það dálítið út af vegna þess að fólk áttaði sig á því að þessi hreyfing byggði ekki á almennilegum gögnum. Rannsóknir sýndu meira að segja skaðleg áhrif þess að hafa of hátt sjálfsálit. Fólk var líka farið að benda á að málið væri kannski ekki svo einfalt að bara þeir sem hafi rosalega gott sjálfsálit geti látið drauma sína rætast. Þessi hugmyndafræði hunsar algerlega þætti eins og heppni og forréttindi og glerþök og kerfislæga mismunun og rasisma og þar fram eftir götunum. 

Síðan sjáum við þetta aftur byrja að gerast um aldamótin 2000, nema að þá heitir þetta ekki lengur self-esteem, heldur hamingja. Þarna sé ég endurtekin stef í sögunni. Þá fæðist Hamingjuhreyfingin, sem varð svo að milljarða bisness. Í staðinn fyrir að heita self-esteem heitir það happiness og það á að selja öllum það. Í stað þess að vera bara fræðigrein verður hamingjan að söluvarningi. Fram kemur urmull bóka og sjónvarpsþátta, alls konar öpp og námskeið.

Á þessum tíma var ég einmitt að skrifa doktorsritgerð mína sem fjallaði um efnishyggju og hamingju, og hvernig efnishyggjan getur grafið undan hamingju. Ég er þannig orðin ansi verseruð í þessum hamingjufræðum öllum og hvað það er sem gerir okkur hamingjusöm í raun.

Á þessum tíma var líka verið að gera nauðsynlega tiltekt í hvernig ætti að meta þróun innan og á milli þjóða. Ég veit það hljómar kannski undarlega núna, en í kringum aldamótin var hamingja eða velferð þjóða mæld í vergri þjóðarframleiðslu, hamingjan var bara efnahagsstærð. Þá fór fræðafólk að tala um að það yrði líka að meta huglæga þætti en ekki bara hlutlæga, sem sagt huglægan veruleika fólks, hvernig því líður. Þá kemur upp hugmyndin um huglæga vellíðan – subjective well-being – sem er núna oft notuð í mælingum sem samasemmerki fyrir hamingju.

Einstaklingur og samfélag

Svo líða árin og við komumst að því að huglæg vellíðan er dálítið skökk mæling vegna þess að með henni er verið spyrja fólk um hvernig því líði persónulega sem einstaklingum. Í vestrænum samfélögum skilur fólk þessar spurningar betur en fólk í öðrum löndum og svarar á annan hátt. Það er líklegast mælivilla þegar talað er um að fólk í einstaklinghyggjulöndum sé miklu hamingjusamara en fólk í öðrum heimshlutum og að þar af leiðandi séum við að gera eitthvað rétt en hinir eitthvað rangt. Mælitækin eru sjálf mótuð af einstaklingshyggju Vesturlanda, og það gæti skýrt að sumar þjóðir mælist hamingjusamari en aðrar. Þetta snýst um hvernig við tölum um hlutina. Ef maður í Japan hefði fyrir ekki svo löngu síðan verið spurður um hvort hann væri hamingjusamur þá hefði hann ekki skilið spurninguna. Ef Íslendingur væri spurður að hversu miklu leyti hann lifði í sátt og samlyndi við sjálfan sig – myndi hann skilja um hvað væri spurt?“

 – Já, er það ekki?

„Ókei, en orðið harmónía? Japanir skilja það mjög auðveldlega, en við á Íslandi skiljum ekki nákvæmlega hvaða samhljóm er átt við með því. Við erum með mjög mismunandi útgáfur af því hvað okkur finnst vera gott líf. Upprunalega er þessi hugmynd um að mæla hamingjuna akademísk og hagfræðingar og sálfræðingar að vinna í þessu. Að spyrja fólk um hversu hamingjusamt það sé í stað þess að spyrja hversu mikið það eigi. En þessi fræði verða fljótt að popp-sálfræði og allir farnir að rækta hamingjuna, enda mjög góð söluvara.

Það sem hefur gerst á síðustu 20 árum í þessum fræðum er að við erum að skilja æ betur aðkomu samfélags, menningarheima, trúarbragða, á það hvernig manneskjunni líður, hvernig hún dafnar og hvernig henni muni farnast best. En það hentar hinum vestræna heimi ekki að pæla í því vegna þess að það er ekki jafngóð söluvara. Af því það mundi krefjast þess að heilu þjóðfélögin yrðu að breytast en ekki einstaklingarnir.

Jákvæða sálfræðin í dag er bæði til sem vísindalegt fag og sem söluvarningur. Ég er mjög gagnrýnin á söluvarninginn, ekki hina hliðina. Söluvarningshliðin gerir sömu mistök og sjálfsálitsbylgjan gerði áður, hún hunsar allar kerfislægar hindarnir sem maðurinn getur mögulega lent í. Af hverju? Vegna þess að væri almenningi sagður sannleikurinn um hvað hann hefur lítið um sína eigin hamingju að segja, þá kaupir hann ekki neitt. En á meðan hann trúir því að með því að kaupa enn eina bókina eða enn eitt appið eða enn eitt kæliprógrammið þá höndli hann hamingjuna, þá heldur hann áfram að kaupa. Ekki þar með sagt að þetta séu allt ómöguleg meðul. Alls ekki, og auðvitað er ég ekki á móti því að fólki líði betur. En það sem þessi bissniss hefur gert er að gera sjálfa hamingjuna að tilgangi lífsins, sem hún getur ekki verið því að hún er aukaafurð þess sem maður gerir í lífinu. Hamingjan á ekki að vera markmiðið heldur útkoman.“