Hvað er eiginlega þetta „sjálf“?

Þar sem þetta tölublað SÍBS blaðsins fjallar um sjálfsrækt gæti verið gaman að skoða sjálft „sjálfið“ nánar.

Ástralski heimspekingurinn David Chalmers býður okkur að taka þátt í skemmtilegri hugartilraun: Ímyndaðu þér að til sé eins konar öreindaljósritunarvél sem getur gert efnislega fullkomið afrit af líkama þínum, öreind fyrir öreind og atóm fyrir atóm. Væri útkoman þú?

Ef svarið er nei – þú værir enn þú og afritið bara eins konar uppvakningur – þá leiðir af því að sjálfið er ekki efnislegt enda er uppvakningurinn fullkomið efnislegt afrit af þér.

Þar sem sjálfið þitt afritaðist ekki með yfir í uppvakninginn hlýtur hann að vanta sjálf enda þótt hann hafi allar þínar minningar og reynslu. Hann gæti keypt í matinn og farið fyrir þig í vinnuna, en hefði hann hæfileikann til að upplifa eitthvað fyrst hann hefur ekkert sjálf? Væri hann eitthvað annað en lífræn vél sem vissulega getur safnað nýjum minningum líkt og tölva? Myndi hann til dæmis upplifa hvernig það er að bíta í epli eitthvað frekar en að blandarinn þinn upplifi hvernig er að mauka það? Fyrst það er ekkert sjálf til staðar í uppvakningnum þá hefur hann væntanlega heldur ekki getuna til að upplifa hvernig það er að vera „ég“.

Annar ástralskur heimspekingur, Frank Jackson, útbjó aðra hugartilraun um það hvort getan til að upplifa sé efnisleg eða standi utan efnisheimsins: Ímyndum okkur að María sé heimsins færasti vísindamaður á sviði heila og tauga. Hún er jafnframt sérfræðingur í lífeðlisfræði skynjunar á litum og veit allt um bylgjulengdir, skynboð og raunar allt sem nokkurn tímann er unnt að vita um liti. Hins vegar hefur María varið ævinni innilokuð í svart-hvítu herbergi. Spurningin sem Jackson spyr er því: Lærir María eitthvað nýtt ef hún fer út úr herberginu og sér rauða rós?

Jackson vill meina að þrátt fyrir að hafa vitað allt sem efnislega er hægt að vita um liti, þá læri María samt eitthvað nýtt þegar hún sér rósina: hún upplifir nefnilega hvernig það er að sjá rauðan lit. Þar sem María veit allt sem á hlutlægan (efnislegan) hátt hægt er að vita um liti þá er hin nýja upplifun hennar ekki hlutlæg heldur óhlutlæg (ekki efnisleg). Upplifun er með öðrum orðum ekki efnisleg. Það er eitthvað annað en hinn efnislegi hluti af okkur sem upplifir – kannski einmitt þetta sjálf sem aðgreinir okkur frá blandaranum, alveg sama hversu marga skynjara, örgjörva og minniskubba sem við tengjum við hann. Án sjálfs er blandarinn engu nær um hvernig upplifun það er að bíta í epli.

David Chalmers kallar þetta einu nafni „erfiðu spurninguna“ um vitundina: Hvers vegna höfum við yfirhöfuð upplifun – óhlutlæga tilfinningu í fyrstu persónu um það hvernig eitthvað er. (Auðveldu spurningarnar að mati Chalmers eru hlutir eins og skynjun, minni, athygli og fleira sem í prinsippinu er hægt að skýra með taugalífeðlisfræðilegum ferlum.) Chalmers stingur upp á að þetta kalli á einhvers konar óþekktan frumkraft náttúrunnar eða að vitundin sé raunverulegur hluti af alheiminum sem við höfum hingað til ekki getað mælt með mælitækjum vísindanna. Hvert allt þetta leiðir okkur skal ósagt látið. Þó hlýtur að vera þess virði í allri sjálfsræktinni að velta því fyrir sér hver við raunverulega erum.