Áköf sjálfsrækt

Sjálfsrækt og ýmiss konar sjálfshjálparfræði og efni eru aðgengileg víða. Lengi vel var hugtakið sjálfsrækt fyrst og fremst tengt námskeiðum í framkomu eða útgáfu vasabóka („rassvasasálfræðibóka“) en á undanförnum áratugum hefur sjálfsrækt orðið að svo umfangsmiklum iðnaði eða þjónustugrein að nánast má tala um sjálfsrækt sem heilt hagkerfi.

Í þessu hagkerfi eru ýmsar aðferðir til persónulegrar umbreytingar og þroska markaðssettar í bókum, hlaðvörpum, vinnustofum, af áhrifavöldum og fleirum. Úrræðin eru fjölbreytt og listinn endalaus: Farsímaöpp, sjálfshjálparhelgar, kvöldnámskeið, kakóserímóníur. Oft eru markmiðin nokkuð óljós en gjarnan er í boði einhvers konar forskot í þeirri samkeppni sem lífið er, eða órætt loforð um að verða besta útgáfan af sjálfum sér. Í öðrum tilfellum er þátttakendum nánast lofað að með þátttöku í ferlinu nái þeir að endurskapa sig – jafnvel sjálfsbirtast, og verða langbesta útgáfan af sjálfum sér.

Vöxtur sjálfshjálparhagkerfisins hefur lengst af verið nokkuð óhindraður og laus við gagnrýni. Hér verður gerð tilraun til að hugleiða uppruna og áhrif sjálfshjálpar- og sjálfsræktariðnaðarins, sögulegar og hugmyndafræðilegar rætur sjálfsræktar og stöðu hennar í samtímanum.

Sögulegar og trúarlegar rætur sjálfsræktar

Þó að sjálfsræktariðnaðurinn dafni nú sem aldrei fyrr er fyrirbærið sjálfsrækt ekki nýtt. Öll skráð saga mannkyns greinir frá tilraunum fólks til að þroska með sér dyggðir, hafa stjórn á tilfinningum sínum og lifa innihaldsríku lífi sem er fullt af tilgangi. Sjálfsrækt í einhverri mynd er aðferðin til að ná þessum markmiðum. Með svolítilli einföldun má líta á trúarbrögð heimsins, siðfræði og heimspeki fyrri tíma, bæði austræna og vestræna, sem leiðarvísi í sjálfsrækt.

Þessir klassísku leiðarvísar í sjálfsrækt eiga það allir sameiginlegt að ganga út frá því að skyldur einstaklingsins séu stærri og meiri en bara við hann sjálfan. Þannig hefur sjálfsræktin þann skýra tilgang að gera einstaklinginn tilbúnari til að rækta skyldur sínar við fjölskyldu, samfélag, kónginn eða Guð. Að þessu leyti víkur sjálfsrækt samtímans frá hinni klassísku sjálfsrækt á þann veg að sjálfur grundvöllur sjálfsræktarinnar – þjónusta við eitthvað stærra og meira er víðs fjarri í sjálfsrækt samtímans. Þess í stað er komið kerfi sjálfsræktar þar sem persónulegur vöxtur er sjálft markmiðið en ekki leið að markmiðinu.

Í Grikklandi til forna var sjálfshjálparefni þess tíma, heimspekin, samofin daglegu lífi. Sókrates hvatti til sjálfsskoðunar í gegnum samræður og Stóuspekingarnir lögðu áherslu á jafnaðargeð, sjálfstjórn og dygðugt líf í samhljómi með náttúrunni og reglu heimsins (logos). Þannig er inntak Hugleiðinga Markúsar Árelíusar ekki hvernig hann geti aukið eigin hamingju eða orðið besta útgáfan af sjálfum sér, heldur skrifaði hann þær sem áminningu til sjálfs sín um eigin skyldur sem keisari og þegn.

Þó að austræn speki sé frábrugðin vestrænni þá er grundvallarstefið þar líka þjónusta við eitthvað annað og meira en bara einstaklinginn sjálfan. Sjálfsrækt Konfúsíusar (xiū shēn) er fyrsta skrefið í átt til jafnvægis allt frá fjölskyldunni til samfélagsins alls. Að sama skapi er markmið kennisetninga búddisma ekki samkeppnisforskot eða að bæta afköst einstaklingsins eða sjálfsmynd hans heldur að draga úr áhrifum þjáningar, með því að ganga hinn áttfalda veg. Jákvæð áhrif á líðan og sterkari sjálfsmynd eru hér eins konar aukastig, hluti þeirrar umbreytingar sem á sér stað við að ganga veginn en ekki markmið vegferðarinnar. Eingyðistrúarbrögðin hvetja líka til sjálfskoðunar. Sú sjálfsskoðun er undir leiðsögn kennisetninga trúarbragðanna og markmið hennar er þjónusta við eitthvað sem er stærra og bitastæðara en maður sjálfur.

Ef hægt er að tala um sameiginlegt leiðarstef trúarbragða og siðfræði fyrri alda þá er það líklega áhersla á skyldur einstaklingsins gagnvart öllu því sem er stærra en hann sjálfur (fjölskylda, samfélag, heimurinn), en líka smærra, og að hverjum þeim sem vill rækja þessar skyldur af alúð sé mikilvægt að rækta einnig sjálfan sig.

Sjálfsrækt samtímans víkur frá þessum grunnstefjum eða gildum að því leyti að sjálfsræktin sjálf er orðin markmiðið. Endamarkmiðið er ekki lengur að bæta sitt nánasta umhverfi eða heiminn allan heldur er sjálft sjálfið og ræktun þess orðið aðalmarkmiðið.

Sjálfsrækt og sjálfshjálp í samtímanum

Þó að færa megi rök fyrir því að 21. öldin sé öld sjálfsræktarinnar þá hófst sjálfsræktarbylgjan, sem enn virðist ekki hafa náð hámarki, á 20. öldinni þegar hún sagði að mestu leyti skilið við trúarlegan og heimspekilegan uppruna og varð að blómlegum iðnaði.

Á fyrri hluta 20. aldarinnar komu fram höfundar sjálfshjálparbóka og úr varð ný undirgrein bókaútgáfu og ný gerð frægðarmenna. Sjálfshjálparbækurnar kynntu ýmiss konar sjálfsrækt sem leið til að efla framkomu og persónutöfra. Með ástundun þessara nýju fræða myndi fólk svo njóta ýmiss konar velgengni bæði veraldlegrar og ekki. Í kjölfarið spruttu upp ýmis konar námskeið og hvatningarsamkomur. Dale Carnegie er líklega stærsta nafn sjálfshjálparbókmenntanna og námskeið með hans nafni eru enn gríðarlega vinsæl víða um heim.

Um miðja 20. öldina komu kenningar Abraham Maslow og Carl Rogers fram. Með ákveðinni einföldun má segja að kenning Maslows um þarfapíramídann og það sem honum tengist og kenningar Rogers um sjálfið og skilyrðislaust jákvætt viðhorf hafi opnað dyr sjálfsræktarinnar fyrir tungutaki sálfræðinnar. Það átti greiða leið þangað inn.

Á seinni hluta 20. aldar komu fram höfundar eins og Stephen Covey (7 Habits of Highly Effective People) og Tony Robbins (Awaken the Giant Within). Tony fyllir stórar ráðstefnuhallir af fólki á fjögurra daga námskeiðum þar sem ódýrasti aðgöngumiðinn kostar um 1.000 evrur og sá dýrasti yfir 5.000 evrur. Það er hægt að kaupa miða með vaxtalausum afborgunum. Þeir Stephen og Tony urðu strax gríðarlega áhrifamiklir ásamt fleiri sambærilegum höfundum. Um sama leyti hóf sjálfshjálparefni innreið sína í sjónvarp, fyrst með þáttum Opruh Winfrey og seinna dr. Phil.

Dr. Phil McGraw varð fyrst frægur sem gestur í þáttum Opruh þar sem hann gaf fólki ráð um allt milli himins og jarðar. Í kjölfarið fékk hann sinn eigin þátt, dr. Phil, og sá þáttur gekk í 21 ár. Hafi einhvers konar samruni sálfræði og sjálfshjálparefnis hafist um miðja 20. öldina fyrir tilverknað þeirra Rogers og Maslow, má segja að sá samruni hafi verið fullkomnaður með þáttum dr. Phil þar sem hann hélt einhvers konar meðferðarsamtöl frammi fyrir áhorfendum og sjónvarpsupptökuvélum. Segja má að þarna hafi samruni meðferðar, sjálfsræktar og afþreyingar verið fullkomnaður.

Tækniframfarir síðustu ára hafa svo valdið enn einni byltingunni í sjálfsrækt. Óteljandi hlaðvörp, Youtube-rásir, öpp, áhrifavaldar og alls konar skilvirknitól spretta upp og eru falboðin daglega. Þessi tól hafa umbreytt sjálfsrækt í stöðugar frammistöðumælingar og samanburð í viðleitni til að skara fram úr.

Þetta stutta ágrip af sögu sjálfsræktar á 20. og 21. öld er engan veginn tæmandi. Það ætti þó að nægja til að gefa einhvers konar yfirlitsmynd af því hvernig sjálfsrækt hætti smám saman að þjóna tilgangi eða markmiði sem var stærra en einstaklingurinn sjálfur. Þess í stað hefur sjálfsrækt tekið krappa beygju og farið að snúast um einhvers konar ítrun á eiginleikum einstaklingsins, hans sjálfs vegna og honum einum til heilla.

Hættur ákafrar sjálfsræktar

Sjálfshjálp og sjálfsrækt eru sakleysisleg hugtök sem í fljótu bragði fela ekki í sér neina augljósa hættu. Enda er það svo að í flestum tilfellum er ástundun sjálfsræktar af hinu góða og líklega fullkomlega hættulaus. Sjálfsræktarhreyfingin lofar valdeflingu, skýrleika og árangri. Að baki þessum loforðum liggja þó ákveðnar þversagnir og falinn kostnaður, sérstaklega þegar áköf sjálfsrækt verður að neysluvöru sem lifir sjálfstæðu lífi án skýrrar eða raunverulegrar tengingar við þarfir neytandans.

Áköf einstaklingshyggja og sjálfið sem byrði

Einstaklingshyggja, verðleikastefna og markaðshyggja eru á meðal grundvallareinkenna sjálfsræktar í nútímanum. Innan þessarar hugmyndafræði eru vellíðan og árangur bein niðurstaða þess sem einstaklingurinn er tilbúinn að leggja á sig fyrir sín markmið. Mantran verður því sú að þau sem ekki blómstra hafi einfaldlega ekki lagt nógu mikið á sig. Þessi hugsun gerir því hvort tveggja í senn að ofmeta áhrif einstaklingsins sjálfs á eigin velgengni eða skort á henni (hæfileikar, þrautseigja o.fl.) og vanmeta að sama skapi áhrif ytri þátta (heppni, þjóðfélagsstaða o.fl.).

Sjálfsrækt sem ekki er í tengslum við aðra hugmyndafræði en einstaklingshyggju er líkleg til að gera lítið úr áhrifum samfélagsþátta eins og fátæktar, kynjamisréttis eða kynþáttamisréttis og misjöfnu aðgengi að heilbrigðisþjónustu og menntun en ofmeta áhrif hæfileika og þrautseigju einstaklingsins sjálfs. Að sama skapi er hætt við því að sjálfsrækt sem er svo rækilega grunduð í einstaklingshyggju fái neytandann til að líta á það sem sín eigin mistök ef hann nær ekki settum markmiðum, burtséð frá því hvort þau markmið hafi verið raunhæf eða honum nauðsynleg. Þá kennir einstaklingurinn sjálfum sér um í stað þess að líta raunsæjum augum á þær kvaðir og hömlur sem umhverfið setur honum. Í þessum kringumstæðum getur það gerst að markmið sem þó er þannig að það hefur enga sérstaka þýðingu fyrir einstaklinginn getur orðið uppspretta nánast ómældrar vanlíðunar og örvæntingar ef hann nær ekki þessu þó innantóma markmiði sínu. Þá verður sjálfið að byrði og lausnin er að fara dýpra í sjálfsræktina.

Þegar þær byrðar sem einstaklingurinn leggur á sjálfan sig með þessum hætti verða of þungar er líka hætta á að hann taki að líta svo á að ýmislegt af því sem hefur gefið lífi hans inntak og gildi verði léttvægt metið vegna þess að það þykir ekki þjóna tilbúnu markmiðunum. Þá getur það gerst að því sem raunverulega gefur lífinu inntak og gildi er ýtt til hliðar fyrir tilbúin markmið.

Getur jákvæðni orðið skaðleg?

Trú á jákvæðni og stundum ofurtrú á jákvætt hugarfar og jákvæðni eru grundvallarstef í margri sjálfsrækt. Jákvæðni, von og bjartsýni eru mikilvægir eiginleikar sem nauðsynlegt er að rækta. Engu að síður eru raunhæf viðhorf jafn mikilvæg. Þess vegna gildir að hver og einn verður líka að geta fundið og gengist við neikvæðum eða óþægilegum tilfinningum þegar þær koma upp. Jákvæðni, og stundum ofurjákvæðni geta snúist upp í andhverfu sína þegar neikvæðar tilfinningar eða upplifanir eru litnar hornauga eða þær beinlínis hundsaðar.

Sama á við um það þegar litið er á vanlíðan sem merki um uppgjöf eða að viðkomandi hafi ekki lagt sig nægilega fram um að ná árangri. Við slíkar kringumstæður er líka hætta á að því fylgi skömm að ná ekki ákveðnum árangri innan tilskilinna tímamarka. Í þessu umhverfi jafngildir kyrrstaða afturför. Þversögnin verður þá sú að þrýstingurinn á að vera stöðugt að vinna í og bæta sjálfan sig getur valdið skömm, tilfinningalegri einangrun og kulnun ef árangurinn lætur standa á sér eða er of hægur að mati einstaklingsins eða einhvers annars sem hefur sett honum markmið. Þannig getur sjálfsræktarvinnan valdið svo að segja öllum þeim einkennum sem henni var ætlað að leysa.

Bergmálshellar og hjávísindi

Þegar heimavöllur sjálfsræktar færist úr almennu rými yfir á netið og úr stórum hópum í lokað samtal tveggja einstaklinga eða samtal við alvitur, ráðgefandi öpp án mannlegrar aðkomu er gagnrýnin skoðun á innihaldinu í hættu. Tilboð um betra og innihaldsríkara líf eru nánast óþrjótandi og þó að þeim fylgi fullyrðingar um það hvernig þau muni bæta líf neytandans hefur virkni fæstra þessara ráða verið sannreynd. Þetta er sérstaklega áberandi á netinu þar sem ýmis loforð og fullyrðingar sem ekki standast skoðun beinlínis flæða um. Það sem gerist þegar notandinn smellir á auglýsingar fyrir svona efni í símanum sínum er að síminn tekur að sýna fleiri auglýsingar sama eðlis. Þannig verður undraskjótt til einstaklingsmiðaður bergmálshellir þar sem notandinn situr einn en er mataður af efni sem fæðir hugmyndir um að hann sé á einhvern hátt ekki nóg. Það er þó í lagi vegna þess að lausnin er rétt handan sjónmáls, það þarf ekki annað en að hlaða niður appi til að hefja vegferðina.

Neytandi sem upplifir að hann hafi þörf fyrir eða vanti eitthvað er líklegri til að kaupa vöru en hinn sem ekkert skortir. Þessi regla er jafngild á markaðstorgi sjálfshjálpar og á öðrum mörkuðum. Þess vegna gengur leikjafræði sjálfshjálpariðnaðarins út á að skapa þá upplifun að eitthvað vanti og varan sem er í boði muni svala þörfinni. Þannig er stór hluti þeirra loforða sem sjálfsræktarbyltingin gefur börnum sínum áður en hún étur þau aðeins í lauslegum tengslum við raunveruleikann og mörg af þeim ráðum sem fljóta um samfélagsmiðla eiga sér enga stoð í vísindum eða raunveruleikanum.

Dæmi um slíkt eru loforð um að hægt sé að greina ADHD með netprófi og jafnvel greina mismunandi undirgerðir ADHD (find your ADHD type), fullyrðingar um að með því að hlaða niður einu appi í viðbót sé hægt að sigrast á frestunaráráttunni og í undirbúningi fyrir þessa grein rakst höfundur á auglýsingu þar sem því var haldið fram að fólk geti með gervigreind búið til líkan af heilanum sínum og síðan notað þetta líkan til að koma reiðu á alla óreiðuna í lífinu. Oft virðist auglýsingum af þessu tagi sérstaklega beint að hópum sem eru viðkvæmir eða leitandi.

Stóra þversögnin

Sjálfshjálpariðnaðurinn hvílir á þversögn. Án leitandi fólks sem er tilbúið að greiða fyrir þær lausnir sem eru í boði er enginn markaður. Lausnirnar sem slíkar eru verðlausar þar til einhver er tilbúinn að borga. Þess vegna þarf sjálfshjálpariðnaðurinn að skapa þörf fyrir þær lausnir sem hann falbýður. Úr verður vítahringur þar sem sjálfsleitinni líkur aldrei og þörfin verður endalaus. Því skiptir ekki máli hversu lengi er leitað. Mikið kallar stöðugt á meira og þversögnin verður sú að þrátt fyrir dugnað einstaklingsins við að tileinka sér sjálfshjálparboðskapinn minnkar þörfin ekki.

Undir stöðugri leiðsögn er hættan sú að traust á eigin dómgreind þverri. Það er þægilegt að spyrja einhvern og þegar óvissan nagar virðist stundum öruggara að fara að ráðum annarra en treysta sínum eigin. Til þess að draga fólk inn skapar sjálfshjálpariðnaðurinn hugmynd um óöryggi sem hann lofar svo að leysa úr en þess í stað er óörygginu viðhaldið með stöðugri hughreystingu. Þannig svíkur sjálfsræktin markmiðið um að skapa sterkari og sjálfstæðari einstakling. Þetta er þversögn sjálfshjálpariðnaðarins.

Að lokum

Sjálfsrækt í einhverri mynd er sennilega órjúfanlegur hluti af hinu mannlega ástandi. Lengst af var sjálfsrækt nátengt andlegu lífi og trúariðkun en í seinni tíð er sjálfsrækt líka orðin að söluvöru og hún hefur aldrei verið markaðssett af eins miklum ákafa og nú. Þá er ágætt að muna að söluvara hefur ekkert virði í sjálfu sér, annað en það sem fólk er tilbúið að greiða fyrir hana. Það sem heldur uppi verði sjálfsræktarúrræða eru hugmyndir okkar sjálfra um að við getum ekki án þeirra verið. Rétt er að margt sjálfshjálparefni er gott og hjálplegt. Annað er ekki eins vel úr garði gert og fyrir leikmanninn getur verið erfitt að greina á milli. Þá getur verið freistandi að stytta sér leið með því að greiða fyrir eitthvert úrræðið, því að ef það kostar eitthvað hlýtur það að vera gott – eða ekki færi einhver að svindla á okkur með því að selja eitthvað sem virkar ekki?

Hvað sem líður öllum markaðstorgum sjálfsræktar og sjálfshjálpar er staðreyndin samt sem áður sú að flest öflugustu sjálfsræktarráðin hafa verið þekkt lengi, eru ekki undir einkaleyfavernd og eru alveg ókeypis. Hér eru nokkur í boði hússins, athugið að listinn er ekki tæmandi og ekki í neinni sérstakri röð:

• Svefn – ódýrasta sjálfsræktarráðið er að leggja rækt við svefninn. Svefnvandi er algengur en í flestum tilfellum er hægt að ráða bót á honum með lagfæringum á lífstíl.
• Hreyfing – hófleg hreyfing eða líkamsrækt bætir líðan, dregur úr verkjum og stuðlar að betri svefni. Mátuleg hreyfing dregur líka mjög úr streitueinkennum og hér er engin regla önnur en sú að gera það sem hverjum og einum finnst skemmtilegt (eða í það minnsta ekki mjög leiðinlegt) og að ofgera sér ekki.
• Næring – fjölbreytt, hollt og öfgalaust mataræði í hæfilegu magni er gullna reglan.
• Félagsleg tengsl – maðurinn er félagsvera og félagstengsl og sambönd eru okkur mjög mikilvæg. Samvera með fjölskyldu og vinum er nærandi og styrkjandi.
• Áhugamál – að hnýta flugur, taka myndir, baka, elda, smíða, lesa, hjóla, mála, skrifa … að sinna áhugamálum er mikilvægur liður í að hvíla og næra bæði líkama og sál.
• Tilgangur – mörg sjálfshjálparferðalög hefjast í leit að tilgangi. Tilgang má finna víða. Til dæmis í sjálfboðastarfi, félagsstarfi, kórstarfi og mörgu öðru. Þátttaka í þessum athöfnum skapar líka og styrkir félagsleg tengsl. Að plokka getur verið þjónusta við samfélagið og nærumhverfið, að syngja í kór er nærandi og styrkjandi fyrir andann og tengslin, að dæma fótboltaleiki barna fyrir hverfisliðið sitt eða taka sjálfboðaliðavaktir fyrir Rauða krossinn. Möguleikarnir og verkefnin eru óþrjótandi og háð áhuga hvers og eins.

Þannig getur nánast allt sem við gerum verið sjálfsrækt. Að elda með börnunum getur slegið margar flugur í einu höggi. Áhugamálinu er sinnt, börnin fá gæðastund með foreldrunum og ef uppskriftin er góð er niðurstaðan eitthvað meinhollt og nærandi sem fjölskyldan síðan nýtur saman. Þannig þarf ekki endilega að leita langt yfir skammt í sjálfsræktinni. Líklega hættir okkur til að yfirsjást það sem er svo nálægt okkur að það ætti að vera augljóst. Vaninn getur blindað okkur fyrir þeim tækifærum til sjálfsræktar sem liggja næst okkur og nýjungagirnin getur fengið okkur til að leita langt yfir skammt.

Hugsanlega ná þau sem ná að staldra við og sjá og iðka tækifæri til sjálfsræktar í hversdeginum, til dæmis með hliðsjón af listanum hér að framan, að fara í rúmið á kvöldin aðeins betri manneskjur en þau voru þegar þau fóru á fætur þann morguninn. Þannig getur hver og einn ræktað sjálfan sig án þess að þurfi að gera byltingu eða kosta miklu til. Líklega er það öflugasta sjálfsræktin.